Kako se drevna Lilith proširila kroz priče? Bila je prva Adamova žena, demon rođen iz straha koji među ljudima postoji od samih početaka.
Otkad je njen opis prvi put zabeležen na glinenim pločicama prošle su hiljade godina. Od toga trena nadalje, ona prožima priče u kojima čovek pronalazi svoje najdublje strahove i strepnje.
Tragovi o njoj sežu u drevno doba Sumerana i Akada. Nazivaju je prvim demonom, prvom Adamovom ženom. Njeno ime u brojnim kulturama znači strah, tugu i jad, ali i neobuzdanu slobodu koja dolazi samo noću.
Ona je Lilith, čije se ime obično izvlači iz babilonske riječi “lilitu” koja predstavlja ženu-demona, ali i duh vetra. Njeno starije ime “Lillake” pojavljuje se na hiljadama godina starim sumerskim pločicama.
U različitim mitovima i predajama širom sveta postoji preko četrdeset zabeleženih inačica njenog imena no prepoznaje se iz opisa koji su vrlo slični. Postoje i brojna tumačenja stručnjaka koji se bave fenomenom Lilith i njezinim značajem, pogotovo u vidu transformacije koju drevna legenda doživljava u moderno doba gde Lilith postaje simbol slobode i prkosa te time na jedan način, simbol ravnopravnosti spolova.
U mitovima i predajama često se opisuje kao krilati ženski demon koji muškarcu dolazi dok spava. Oni koji su je upoznali žudjeli su za njom i plakali i nakon Lilith nikada nisu posezali za smrtnim ženama. Imala je moć nad tek rođenom decom koju bi otimala i gušila ukoliko nisu bila zaštićena.
Rođena iz straha
Smatra se kako je Lilith kao mitska figura nastala jer u čoveku postoji strah. Dete kada se rodi, rađa se u strahu od razdvajanja; prožeto je strahom od nepoznatoga, strahom od praznine i propadanja, gušenja, proždiranja, ali istovremeno s urođenim refleksima prepoznavanja i stvaranja obrambenih mehanizama kako bi se taj strah savladao.
U Bibliji, u Knjizi proroka Izaije (8. st. pr. Kr) Lilith se spominje samo jednom: “Onde će se sretati divlje mačke s hijenama, jarci će dozivati jedan drugoga; onde će se odmarati Lilit našav počivalište.” No, svakako najpoznatije tumačenje Lilith i ono koje ju je do današnjeg dana definisalo nalazi se u hebrejskom mitu o prvoj Adamovoj ženi, iz srednjovekovne knjige Alfabet Ben-Sira koja datira u 11. vek.
Prva žena Adama
Bog je na šesti dan stvaranja, stvorio muškarca i ženu da zajedno upravljaju svetom. Muškarac je svakako bio Adam, no žena se zvala Lilith. Eva tada još nije postojala. Predaja govori kako su i Adam i Lilith stvoreni na isti način, od zemaljske prašine. Želja Tvorca bila je da muškarac i žena budu jednaki u pravima. Talmudska predaja čak tvrdi da su bili stvoreni kao sedinjeni leđima. Uskoro je između Adama i Lilith izbio sukob oko načina vođenja ljubavi. “Zašto bih morala leći s tobom? I ja sam stvorena od prašine, potpuno sam ti ravnopravna.” No Adam je odlučio to učiniti na silu. Ali Lilith je pobesnjela i izustila Božje ime. U tom trenu je na čudnovat način dobila krila i kroz zrak pobegla iz Edena-Rajskog vrta.
Slomljenog srca, Adam je preklinjao Svemoćnog: “Gospodaru sveta, žena koju si mi dao je odletela!” Tada Bog pošalje tri anđela (Snvj, Snsnvj, Smnglf) u potragu za Lilith, koja su je trebala nagovoriti da se vrati mužu. Lilit nije htela niti čuti, niti pod presudom Boga: rodit će mnogo dece, ali će sto njenih sinova morati umreti svakog dana. Očajna zbog surovosti kazne, htela se baciti u Crveno more.
Anđeli su joj pritom ublažili kaznu, dodelivši joj moć nad novorođenčadi, osam dana nakon rođenja dečaka, dvadeset dana nakon rođenja devojčica, osim toga imat će neograničenu moć nad izvanbračnom decom. Morala je obećati da će izgubiti moć kada nad novorođenom decom bude vidjela amajliju s likom tih triju anđela. Predaja dalje govori kako je Lilith postala majkom svih demona tj. onih koji se protive Božjoj volji. Nakon što je Lilith otišla, Bog je od Adamova rebra oblikovao Evu, koja se dala “pokoriti”. Lilith nije zagrizla grešnu jabuku, te nije primila saznanje o dobrom i zlu, te je zato ostala besmrtna.
Adam je dobio drugu družicu, no on i Eva pali su u Božju nemilost (priča o Padu). Kao kajanje za svoj greh, Adam je obećao izbegavati zadovoljstva braka (spolni odnos) s Evom za sledećih sto godina. No Lilith željna osvete svake je noći dolazila k Adamu i imala odnos s njim rađajući na taj način male demone. Jedan od njih, kažu neki, bio je Samael princ demona, kojeg Lilith kasnije uzima kao svog pratioca i ljubavnika.
Drevni demon
Antropolozi inače smatraju kako su strahovi i strepnje bili među temeljnim pokretačima stvaranja mitova i mitologije, te su imali značajnu ulogu u oblikovanju mitskih figura u raznim likovima bipolarnosti, pa tako i samog čoveka kao celine koja sažima dobro i zlo. Lilith kao personifikacija i metafora strepnji u mnogim će predajama raznih kultura i naroda imati kroz hiljade godina, te u tragovima i danas, neprekinutu nit preoblikovanih slika stanja ljudskog psihološkog sklopa.
Pre nego što je spomenuta kao prva žena Adama, njemu ravnopravna, Lilitih se kod Sumerana predstavljala likom sove i bila je smatrana svetom. Prikazivali su je kao ženu koja umesto ljudskih nogu ima noge sove, stoji iza dva lava i u svakoj ruci drži Sumersku verziju znaka Ankh (znak Ankh najviše se vezuje uz Egipat i izgleda kao stilizirani simbol planete Venere, predstavljajući besmrtnost).
Hebrejska etimologija, ukazuje na babilonsko poreklo imena Lilith: od layil, ‘noć’; često se pojavljuje kao dlakavi demon noći, kao i u arapskom folkloru. Hebrejska i starozavjetna Lilith opisuje se kao noćno čudovište, često predstavljeno u zoomorfnom obliku sove, čijih se noćnih krikova ljudi plaše. U Talmudu se više puta spominje u formulaciji “fetus krilati kao Lilit” ili u primeru kada se za neku ženu kaže “da pušta kose kao Lilith’.
Takvi navodi govore uvek o noćnom stvorenju. Njene telesne osobine označene su atributima ženskoga demona, krilatih i dugokosih, noćnih posetiteljica označenih kao ubice novorođenčadi i zla koje napada rodilje.
U babilonskom je verovanju Lilith nagradio Asmodeus, demon osvete, te joj dao moć uništenja nad decom i ženama tokom porođaja. Po tom verovanju, kojeg je kasnije preuzeo i Islam (ona je majka demona Lilim ili Lilot, džinova, te sukuba i inkuba), njena moć deluje do osmog dana nakon rođenja muškog deteta i do dvadesetog dana za žensko dete. Dakle, njena je moć ograničena na nekoliko prvih dana života. Po židovskom verovanju, Lilith napada dečake pre obrezivanja, na osmi dan.
Muški demon Lilu, naslednik sumerskog Lila, duh je bluda i raskalašenosti; zavodi žene dok spavaju; dakle, suprotno od Lilith koja zavodi muškarce. Njegova kuma Lilitu ili Ardat Lili, sluškinja Liluova kao i Lilith, napada oženjene muškarce. Ardat Lili je noćna otimačica, otimačica dece, koju natpis s pločice iz Arslan Taša na sjeveru Sirije iz 8. ili 7. st. pr. Kr. predstavlja kao vučicu s repom škorpije koja proždire dete.
Natpis je očito pisan u apotropejske svrhe jer se usprkos nejasnoće jednog slova može iščitati da se radi o krilatom ženskom demonu koji treba poštedeti kuću, te se na osnovu navedenog opisa pretpostavlja da je riječ o Lilith: “Onoj koja leti po pomrčini kuća: Prođi brzo, brzo, o Lil(it)”.
Kako se Lilitih proširila pričama?
Kroz istorijsku povorku mističnih likova na čelu s predvodnicom Lilith, od kojih je svaka metamorfozirana na različite načine, s mogućnošću uočavanja “lilitskih karakteristika”, treba istražiti i upoznati naše krajeve gde se pod uticajem raznih evropskih i sredozemno-orijentalnih kultura pojavljuje nastavak povorke današnjih (bliže našem vremenu) fantastičnih bića. Jedno od takvih (noćnih) bića je mora koja se može usporediti s predvodnicom Lilith i njenim istorijsko-tradicijskim naslednicima/icama.
Mora koja dolazi noću
Verovanje u moru, moricu, morinu- žensko (mitsko) biće nadnaravnih moći, rašireno je na našim prostorima. More su neudane žene, devojke, koje nastaju od ženske dece rođene u krvavoj, crvenoj košuljici, odnosno – prema nekim kazivanjima posteljici. Mora se može pretvoriti u neku životinju, primerice – muhu, mačku, kokoš, golemu pticu ili drugo.
Ulazi gde želi, a može se provući i kroz ključanicu. Smatra se da napada ljude noću dok spavaju, naročito malu decu. Guši ih, siše prsa, davi, gnječi, zatvori usta kako se ne bi moglo vikati i zvati u pomoć. Ujutro se takav čovek oseća potpuno slomljenim. Mora se može uhvatiti i može joj se zapretiti da će biti otkrivena, i tada ona pušta čoveka na kojega se namerila.
Sve navedene opisne značajke more prema usmenim predajama uočavaju se u nizu Lilit – lilitskih likova. Mora deluje noću; po danu je (ili je bila) devojka, pretvara se u pticu (sovu), mačku, kokoš itd. – kao Lilith, napada decu kao Lilith i mnoge navedene sledbenice.
Kada govorimo o mori moramo spomenuti i zanimljive Empuze. To su pohotni zavodljivi ženski demoni koje pripadaju paklenom svetu. U Grčku su najverovatnije stigle iz Palestine gde su bile poznate kao Lilim, Lilitina djeca. Zamišljane su s magarećim bedrima jer je magarac slovio kao simbol požude i svireposti. Mogu se pretvarati u razne oblike poput vučice, krave ili zamamne devojke (spomenimo da je mora žena koja se noću pretvara u razne oblike). Mogu plašiti žene i decu i hraniti se ljudskim mesom. Empuza inače znači “ona koja oskvrnuje”. S muškarcima su se parile noću ili u vreme podnevnoga sna i sisale im životnu snagu dok ih nisu iscrpile.
Za zaštitu od more upotrebljavaju se slična sredstva kao što je spominjanje imena, crtanje Salomonovog znaka (veza s Lilit i hebrejskom kulturom) ili crtanje vučje šape u zaštitu. U slučaju zatvaranja more u bocu ili tikvicu, mogla bi se također povući paralela sa zatvaranjem svih zala (mora kao zlo) u Pandorinu kutiju, odnosno ćup.
Na pragu drugog desetljeća dvadeset i prvog veka, Lilith ne bledi te i dalje utelovljuje emocionalni i duhovni aspekt mraka: teror, senzualnost, i neobuzdanu slobodu, no pre svega strah i strepnju, ljudske emocije zbog kojih u svetu priča i predaja i dalje, pod različitim imenima, postoji.